Podróże Leszka Wątróbskiego: Nowogródek

Fara, w której  odbył się ślub króla Władysława
Jagiełły z księżniczką ruską Sońką Holszańską (1422)
i w której ochrzczony został Adam Mickiewicz

 Przed II wojną światową był stolicą województwa nowogródzkiego i liczył ponad 9 tysięcy mieszkańców. Najwięcej było Żydów (50%), Polaków (25%) i Białorusinów (20%). Wcześniej, według hipotez współczesnych nam historyków i archeologów, stał tam zamek Jadźwingów, zniszczony w X wieku. Później Nowogródek zdobył i zbudował swój zamek książę kijowski Włodzimierz Święty, a po nim przez długie lata rządził tam jego syn Jarosław.

Niektórzy kronikarze przypisują budowę Nowogródka kijowskiemu władcy Jaropełkowi, podając nawet czas założenia grodu – rok 1116. Pewne informacje, przez nikogo nie podważane, pochodzą dopiero z roku 1240-41, kiedy to Nowogródek i jego okolice splądrowała i zniszczyła horda mongolsko-tatarska.

Dużo wreszcie informacji o przeszłości miasta pochodzi z XIII wieku, kiedy gród zdobył książę litewski Radziwiłł oraz z okresu późniejszego, kiedy Nowogródkiem zarządzał Mendog należący do rodziny książąt wołyńskich. Potem przyszły okresy wojen. I tak najpierw miasto zniszczone zostało w latach 1274 i 1278 przez Tatarów, a w roku 1314 przez Krzyżaków.

W końcu XIV wieku Nowogródek został włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Tam też, w roku 1422, odbył się ślub Witolda Jagiełły z Sonką Holszańską – przyszłą matką królów polskich. Prawa magdeburskie otrzymało miasto z rąk Zygmunta Starego w roku 1511 roku. W końcu zaś XVI wieku król Zygmunt Waza nadał Nowogródkowi herb przedstawiający Michała Archanioła trzymającego w jednej ręce miecz, a w drugiej wagi.

Stary Nowogródek

Największy rozwój miasta przypadł na wiek XVI i XVII. W Nowogródku ustanowiony został nawet Trybunał Wielkiego Księstwa Litewskiego /1581/, który sądził co dwa lata przez 22 niedziel. Miasto szybko się ożywiało. Na Trybunał przyjeżdżali kupcy z Włoch, Persji, Turcji. Budowano nowe domy i kościoły. Według dawnego podziału administracyjnego Nowogródek był początkowo częścią województwa trockiego, a od roku 1507 miastem wojewódzkim.

Zwiedzanie dzisiejszego Nowogródka najlepiej zacząć jest od miejskiego rynku i ozdobionych kolumnadą hal-kramów pochodzących z pierwszej połowy XIX wieku. W pobliżu rynku wznosi się także kościół dominikanów pod wezwaniem św. Michała – zbudowany w roku 1624 i odbudowany w roku 1831 /po pożarze miasteczka w roku 1751/.

Dzisiejszy kościół św. Michała, zniszczony ponownie w czasie II wojny światowej, odbudowano w latach dziewięćdziesiątych naszego stulecia. Jego wnętrze ozdabiają  sztukaterie i postacie aniołów. Interesująca jest również marmurowa tablica  z brązowym popiersiem Adama Mickiewicza, wmurowana potajemnie w nocy przez córkę wieszcza Marię Gorecką – z okazji setnej rocznicy jego urodzin. Można ją dziś zobaczyć w muzeum.

Stojący niedaleko dawny kościół franciszkanów przebudowany został w XIX wieku na cerkiew prawosławną. W jej wnętrzu, przy prawym ołtarzu, znajduje się cudowna ikona Matki Bożej pochodząca ze starej cerkwi zamkowej. Nie jest to jednak obraz Madonny Zamkowej znanej nam z Pana Tadeusza.

Znacznie ciekawsza jest natomiast druga cerkiew prawosławna - świętych Borysa i Gleba zbudowana w pierwszej połowie XVI wieku, należąca przez długie lata do bazylianów. To prawdopodobnie do tej unickiej wówczas cerkwi przyszedł mały Adaś, by za wrócone życie podziękować Bogu.

Łaskami słynący obraz Matki Bożej Nowogródzkiej

Równie ciekawe są ruiny nowogródzkiego zamku na Górze Zamkowej pochodzące z początku XV wieku. Wcześniejszy zamek Mendoga został zniszczony przez Krzyżaków /1394/. Nowy zamek, opisany dokładnie w poemacie Grażyna, którego ruiny tam nadal stoją, zbudował zapewne książę Witold po roku 1410, a zniszczyli go Szwedzi w roku 1710.

Jeszcze przed II wojną światową na zamku odsłonięto fundamenty unickiej cerkwi Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Świątynia ta, jedna z najstarszych cerkwi na terenach ówczesnej Litwy, zbudowana została jeszcze w XIV wieku. W niej odbył się, w roku 1415, sobór biskupów obrządku greckiego. Zniszczeniu uległa w czasie najazdy Szwedów – na początku XVIII wieku. Podobny los spotkał również drugą cerkiew tam wybudowaną.

W zamkowej cerkwi znajdował się słynny obraz Matki Bożej Zamkowej, która uratować miała małego Adama. Łaskami słynąca ikona została, w roku 1915, wywieziona z Nowogródka przez wycofujące się wojska rosyjskie na Ukrainę i ślad po niej zaginął.

W pobliżu ruin nowogródzkiego zamku stoi nowy pomnik Adama Mickiewicza dłuta Walerego Januszkiewicza, urodzonego na Białorusi, odsłonięty we wrześniu 1992 roku. Kilkaset metrów dalej, na wzgórzu zwanym Mały Zamek albo Drugi Zamek, wznosi się kopiec wieszcza, który zaczęto sypać w roku 1924 z inicjatywy Leona Doboszyńskiego.

Pomnik Adama Mickiewicza
 w Nowogródku 

Na kopiec przywieziono ziemie ze wszystkich miejsc, w których w czasie swej tułaczki przebywał Adam Mickiewicz oraz różnych stron Polski. W sypaniu kopca brało udział całe społeczeństwo ziemi nowogródzkiej, a także liczne wycieczki młodzieży szkolnej. Kopiec ukończono w roku 1931. Ma on dziś 15 metrów wysokości i widać z niego, jak na dłoni, kościół farny. W nim, w roku 1422, odbył się ślub króla Władysława Jagiełły z księżniczką ruską Sońką Holszańską, a w roku 1799 miał miejsce chrzest Adama Mickiewicza.

Wcześniej na miejscu obecnej fary wzniesiono kościół drewniany. Obecna świątynia, jednonawowa wybudowana została w pierwszej połowie XVIII wieku w stylu barokowym. Najcenniejszym jej skarbem jest niewątpliwie łaskami słynący obraz Matki Bożej Nowogródzkiej, namalowany na płótnie i naklejony na deskę prawdopodobnie w pierwszej połowie XVIII wieku. Zastąpił on wcześniejszy obraz, który spalił się w roku 1751 w czasie pożaru Nowogródka.

W latach 1875-1922 kościół był zamknięty. Władze carskie nie dawały zgody na remont świątyni. Dopiero w odrodzonej Rzeczpospolitej odbyło się uroczyste poświęcenie odbudowanej fary. Dokonał go bp Zygmunt Łoziński z Pińska.

Kurchan A. Mickiewicza

Także dzięki staraniom bpa Łozińskiego rozpoczęły swą pracę w Nowogródku, wśród tamtejszych dziewcząt, siostry nazaretanki. Jedenaście z nich zostało rozstrzelanych w sierpniu 1941 roku przez hitlerowców. Kościół wyniósł je na godne chwały ołtarzy - jako męczenniczki nowogródzkie. Uroczystości beatyfikacyjne odbyły się w Rzymie w dniu 5 marca 2000 roku. Dziś prochy sióstr złożone są w tej samej bocznej kaplicy, co łaskami słynący obraz Matki Bożej Nowogródzkiej.

Godna uwagi jest również druga boczna kaplica fary, w której znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca dziewięciu rycerzy poległych pod Chocimiem w roku 1621. Płaskorzeźba-nagrobek ufundowana została przez kasztelana nowogródzkiego Jana Rudominę-Dusiackiego – dowódcę 720 rycerzy jazdy dzielnie walczącego i rannego w bitwie chocimskiej. Obok są też: epitafium Jana Kiersnowskiego – podsędka nowogródzkiego, XVII wieczny obraz Michała Archanioła, portret kasztelana i hetmana Krzysztofa Chodkiewicza z roku 1637 – fundatora nowogródzkiego kościoła i klasztoru dominikanów - i po przeciwnej stronie kaplicy tablica poświęcona żołnierzom 80 pułku Strzelców Nowogródzkich poległych w latach 1919-1920.

Dzisiejszy Nowogródek ma w sobie nadal coś z klimatu miast kresowych II Rzeczpospolitej. Nadal też spotyka się w nim ludzi rozmawiających po polsku, zrzeszonych w Związku Polaków na Białorusi. Nie ma natomiast szkoły polskiej, o której istnienie starają się nasi tamtejsi rodacy. 

tekst i zdjęcia Leszek Wątróbski