Wędrówki po Polsce: Biały Bór

Biały Bór - cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia
Przenajświętszej Bogarodzicy. Fot. L.Wątróbski

Biały Bór - miasteczko położone  we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego (szczecińskiego) - ok. 30 km na północny-wschód od Szczecinka (niemieckie Neustettin). Zamieszkują go dziś Polacy i Ukraińcy przesiedleni tam w ramach akcji „Wisła”. Są też ślady żydowskie m.in. cmentarz z XVIII wieku, zdewastowany w czasach II wojny światowej. W miasteczku istniała niewielka gmina żydowska, która posiadała małą szachulcową synagogę w okolicach młyna.                                                                                                                 

Prawa miejskie Biały Bór otrzymał w roku 1382 roku. Dwadzieścia lat później, w roku 1408 rozwój miasta zahamował wielki pożar. W kolejnym stuleciu miasto było jeszcze 3 razy niszczone przez pożary. W 1772 roku Biały Bór znalazł się pod zaborem pruskim. Podczas I wojny światowej miasto było ważnym punktem niemieckiego oporu. 26 lutego 1945 roku, zniszczony w 80%, Biały Bór przyznano Polsce.

Najstarsze wzmianki o herbie Białego Boru odnotowano już w 1394 roku. Przedstawia on niewiastę odzianą w niebieską suknię i biały fartuch, trzymającą w prawej dłoni piłkę, otoczoną wieńcem jelenia. Kobieta ta, jak głosi legenda, to żyjąca w XV lub XVII wieku żona miejscowego bednarza. Odznaczała się niezwykłą urodą i dużym temperamentem. Damiana, bo tak nazywała się owa niewiasta, uwiodła podobno wszystkich co dorodniejszych mężczyzn Białego Boru jak również niemałą liczbę przyjezdnych gości. Legenda głosi, że gdy bednarz dowiedział się o wszystkim, zapakował Damianę do beczki i wrzucił do jeziora.                              

Dziś miasteczko liczy około 3 tys. mieszkańców i jest niewielką gminą miejską. Podstawowym bogactwem Białego Boru są lasy zajmujące blisko 50% ogółu powierzchni gminy. Rosną tam nich różne gatunki drzew liściastych i iglastych. Są one rajem dla myśliwych i grzybiarzy.                                                                                                

Drugim atutem gminy są niewątpliwie jeziora, na których uprawiać można sporty wodne. Coś dla siebie znajdą tam miłośnicy żeglarstwa, windsurfingu czy kajakarstwa. Jedną z atrakcyjniejszych form czynnego wypoczynku stanowią „wczasy w siodle” organizowane przez Państwowe Stado Ogierów AWRSP. Stado oferuje jazdę konną w olbrzymich kompleksach leśnych pod okiem wykwalifikowanych instruktorów oraz przejażdżki stylowymi powozami parokonnymi.                                                                                                 

Co roku w Białym Borze odbywają się też zawody kajakarskie i jeździeckie, często o randze międzynarodowej. W 1986 roku odbyły się tam Mistrzostwa Świata. Białoborskie konie startowały m.in. na olimpiadach sportowych w Seulu i Atlancie.                                             

Duża część mieszkańców Białego Boru stanowi ludność pochodzenia ukraińskiego, przesiedlona w ramach akcji „Wisła”. Miasto jest ważnym ośrodkiem oświatowym i kulturalnym ludności ukraińskiej. Funkcjonuje tam szkoła podstawowa, gimnazjum i liceum ogólnokształcące dla mniejszości ukraińskiej. Prężnie działa też Związek Ukraińców propagujący kulturę i sztukę ukraińską. Działalność kulturalna odgrywała i odgrywa istotną rolę w procesie integracji, zbliża do siebie zróżnicowane kulturowo społeczności. Gmina nawiązała też partnerską współpracę z 2 miastami ukraińskimi: Łuckiem - w roku 1991 (porozumienie w dziedzinie społeczno-gospodarczej oraz od roku 1997 wymiany młodzieży) i Lwowem – w roku 1996 (w zakresie wymiany młodzieży).  



Budynek szkoły ukraińskiej w Białym Borze

  

Oświatę reprezentują cztery szkoły podstawowe, dwa gimnazja i Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Tarasa Szewczenki. Zniszczenia wojenne spowodowały, że brak tam cenniejszych zabytków. Można jednak zobaczyć: neogotycki kościół św. Michała Archanioła z 1878 roku, cerkiew grekokatolicką, pomnik ofiar I wojny światowej, pomnik Tarasa Szewczenki, rezerwaty przyrody „Jezioro Iłowatka”, „Jezioro Głębokie”, ścieżkę leśną wokół jeziora Łobez i dawny gmach Sądu Grodzkiego w stylu neogotyckim z roku 1878. Gmina należy do Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Pojezierza Drawskiego oraz Stowarzyszenia „Euroregion Pomerania”.  
  



Pomnik Tarasa Szewczenki w Białym Borze

 Szkoła ukraińska powstała tam w roku 1958, której w roku 1961  nadano imię ukraińskiego poety Tarasa Szewczenki. Do białoborskiej szkoły mogły i nadal mogą uczęszczać dzieci z terenu całej Polski, ponieważ placówka posiada statut szkoły bez obwodowej. 

                                                                                                                         
Ludność ukraińska nie miała zaraz po wojnie żadnych podstaw prawnych do jakiegokolwiek zrzeszania się. Dopiero ogłoszenie konstytucji z 22 lipca 1952 roku umożliwiło Ukraińcom organizowanie pierwszych punktów nauczania języka ojczystego w polskich szkołach podstawowych. Nie bacząc na braki kadrowe i duże rozproszenie ludności, działacze społeczno-kulturalni z Koszalina i Białego Boru: Aleksy Kutyński, Włodzimierz Serkiz i Michał Kowalczyk rozpoczęli działania zmierzające do otwarcia pierwszej w Polsce szkoły z ukraińskim językiem nauczania. Ich starania poparło wówczas 293 rodziców z województwa  koszalińskiego.                                                                                   

Szkoła rozpoczęła działalność we wrześniu 1958 roku w piętrowym budynku przy ul. Żymierskiego 27. Jej pełna jej nazwa brzmiała wówczas: szkoła podstawowa nr 2 w Białym Borze. Nauczanie zorganizowano w czterech oddziałach w klasach łączonych. Do szkoły przybyło wówczas 57 uczniów. Program edukacyjny zakładał nauczanie języka ojczystego od klasy 1, a języka polskiego od kl. 2.                                                                                                            

 W pierwszym roku jej istnienia 21 uczniów mieszkało w internacie mającym swą siedzibę w budynku szkolnym. Stałą lokalizację internat otrzymał dopiero w roku 1960 przy ul. Armii Czerwonej.            

W roku 1983 roku zawiązał się społeczny komitet budowy nowego internatu. Wmurowanie aktu erekcyjnego pod jego budowę nastąpiło cztery lata później w roku 1987. W ciągu dwóch następnych lat wyrósł dwupiętrowy budynek składający się z czterech segmentów: budynku mieszkalnego internatu – 16 pokoi; budynku żywienia i kotłowni; budynku zawierającego trzy mieszkania służbowe oraz sali gimnastycznej z zapleczem. Nowy internat o powierzchni 2633 m kw oddano do użytku w 1989 roku. Zamieszkało w nim 60 osób, czyli ponad połowa uczniów  szkoły.                                                           

Duży oddźwięk w Polsce i krajach diaspory ukraińskiej miała uroczystość odsłonięcia pierwszego w Polsce pomnika poety Tarasa Szewczenki we wrześniu 1991 roku. Uroczystość odsłonięcia pomnika patrona szkoły nabrała międzynarodowego charakteru.                                   

Szkoła realizuje programu w zakresie budzenia i podtrzymania świadomości oraz kultywowania tradycji narodowej w ukraińskim języku nauczania. Odbywa się to poprzez: poznawanie historii przodków; zdobywanie wiedzy przyrodniczej, geograficznej i etnograficznej o Bieszczadach – ziemiach przodków; nawiązywanie kontaktów interpersonalnych z przesiedleńcami celem zbierania informacji; rozwój postaw patriotycznych związanych z tożsamością narodową; kształtowanie poczucia przynależności do swojej „małej ojczyzny; jednoczenie i mobilizowanie społeczności lokalnej do wspólnego działania i wreszcie kształtowania postawy twórczego uczestnictwa w kulturze oraz popularyzowanie folkloru ukraińskiego poza własnym środowiskiem.           

Życiem duchowym białoborskich Ukraińców zajmują się ich duchowi przywódcy – księża z tamtejszej parafii grekokatolickiej. Cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy, dziś przy ul. ks. Bazylego Hrynyka, wybudowano tam w latach 1992-1997 według projektu nie żyjącego dziś prof. Jerzego Nowosielskiego we współpracy z inż. arch. Bogdanem Kotarbą. 
                                 

Ikona świętych Bazylego Wielkiego, Jerzego i  Jana Złotoustego na cerkwi w Białym Borze    

 

Świątynia nawiązuje do surowej architektury bazylik starochrześcijańskich. Posiada małe okna, prosty blok fasady z wieżyczkami i podwójnie półkolistym przyczółkiem. Wnętrze powtarza schemat trójnawowej bazyliki: centralna, nieco obniżona część zwieńczona jest niewielką kopułą z wyobrażeniem Pantokratora. Jej czarne kolumny oddzielają boczne galerie od głównej nawy. Sugestywny i ascetyczny nastrój cerkwi buduje niezwykła, kolorystyczna harmonia oparta na kontraście ciemnozielonych ścian i stropów, białych przegród i czerwonych portali. Ikonostas zredukowany został do trzech ikon: widniejącego w prześwicie carskich wrót Ukrzyżowania oraz wizerunków Chrystusa i Marii. Parafia greckokatolicka w Białym Borze istnieje od 1957 roku i należy dziś do diecezji wrocławsko-gdańskiej.

tekst i zdjęcia Leszek Wątróbski