Jezioro Bajkał. Korespondencja Leszka Wątróbskiego z Syberii

Bajkał - Błekitne Oko Syberii. Fot. L.Wątróbski
 

Jezioro to nazywają „Błękitnym Okiem Syberii”. Dla miejscowych plemion jest jeziorem świętym. Ze względu na unikalną przyrodę i piękne widoki Bajkał należy do najciekawszych miejsc na świecie. Nazywane przed dawnych mieszkańców Ewenków – morzem. Nazwy Bajkał zaczęli używać Rosjanie.

Wyprawa nad „Błękitne Oko Syberii” to nie tylko spacery nad brzegiem jeziora i wędrówki. Wyjazd nad Bajkał i powrót nie są możliwe bez wizyty w jednym z okolicznych wielkich miast, w których znajdują się lotniska czy kolejowe dworce. Ja dotarłem samolotem z Moskwy do Ułan Ude - stolicy Republiki Buriacji, położonej na południowo-wschodnim wybrzeżu Bajkału.



Ułan Ude - XIX wieczny drewniany dom

Błękitne Oko Syberii jest najgłębszym jeziorem świata. Jego głębokość dochodzi do 1637 metrów i znajduje się w jego środkowej części, niedaleko wyspy Olchon, przy średniej głębokości jeziora 854 metry. Warto też wiedzieć, że długość Bajkału wynosi 636 km, maksymalna szerokość  blisko 80 km i całkowita powierzchnia 31,5 tys. km kwadratowych. Nie ma jednak takiego drugiego pod względem objętości znajdujących się w nim wód. Naukowcy szacują jego pojemność na 23 tys. km sześciennych wody (tyle co w Morzu Bałtyckim). Bajkał stanowi ok. 20% światowych zasobów słodkiej wody zgromadzonej we wszystkich jeziorach naszej planety.

Bogaty jest również świat flory i fauny jeziora. Występuje tam bowiem ponad 1080 gatunków roślin oraz ponad 1550 gatunków zwierząt. Blisko 80% z nich nie występuje w żadnym innym miejscu. Bajkał w literaturze naukowej nazywane jest często „rosyjskim Galapagos”.

 

Na skutek trwającej od setek tysięcy lat izolacji jeziora w Bajkale wykształciła się unikalna i bogata fauna słodkowodna, wciąż do końca nie poznana. Z ponad 50 gatunków poznanych bajkalskich ryb, aż połowa występuje tylko tam. Tylko w Bajkale żyję dziwaczna ryba głębinowa – gołomianka, zamieszkująca na głębokości 300 metrów. Najcenniejszą jednak rybą Bajkału jest omul ważący średnio ok. 30-45 dkg, dochodzący czasem do kilku kilogramów. Należy do rodziny łososiowatych podążających corocznie na tarło w górę rzek. Ich liczbę szacuje się obecnie na ok. 300 mln sztuk. Omule jadłem osobiście. Najlepiej smakowały mi pieczone z grilla. Można je także kupić w metalowej puszcze lub marynowane.

Trzeba ponadto pamiętać, by jeszcze przed wyjazdem na Syberię zaszczepić się przeciw odkleszczowemu zapaleniu opon mózgowych. Prawie wszystkie bowiem rejony obfitują w kleszcze, z których ok. 80% jest zakażonych wirusem wywołującym tę chorobę, a co dziesiąty  jest w stanie wywołać zapalenie opon mózgowych. Latem 2012 roku liczba zachorowań biła rekordy w historii Syberii.

Architektura



Posolskoje - domki z ozdobnymi okiennicami

Najbardziej podobała mi się tam drewniana zabudowa. Drewno było zawsze najtańszym i najpraktyczniejszym budulcem. Na Syberii nigdy też nie brakowało mistrzów ciesielki i snycerstwa. Są tam jeszcze, choć nie tylko, jednorodzinne domki oraz kilkupiętrowe budowle o złożonej konstrukcji. Na szczególną uwagę zasługują zdobienia obramowań okiennych, które często stanowią niesamowite dzieła sztuki. Odwiedziłem wiele miast i stolic i mogę powiedzieć, że takiej architektury drewnianej, takich zdobień jak w Ułan Ude nigdzie indziej na świecie nie widziałem. Niestety wiele starych drewnianych domów jest w bardzo złym stanie. Niektóre z nich stopniowo zapadają w ziemię. Ma to związek z tamtejszym klimatem: zamarzaniem i rozmarzaniem gruntu.

 

 

Wieś Posolskoje

 Śliczne obramowania okienne widziałem także nad samym Bajkałem we wsi Posolskoje, w której spędziłem kilka dni. Można tam zobaczyć również tradycyjną zabudowę syberyjskich wsi.



Wieś Posolskoje nad południowym Bajkałem

Nazwa Posolskoje nadana została na cześć Jerofieja Zabołockiego – rosyjskiego posła do Chin i Mongolii, zamordowanego tam w roku 1650. Na miejscu jego śmierci, szesnaście lat później, w roku  1666, założono tam klasztor  (Spaso-Preobrażeński Mużskij Monastyr), który jest obecnie powoli odbudowywany.      Przez Posolskoje wiódł w przeszłości szlak handlowy z Chin. Podróżujący nim kupcy przeprawiali się na drugą stronę Bajkału do Irkucka. W Posolskoje mieszkają dziś głównie Rosjanie. Są też Buriaci (5,1%), Ukraińcy (0,7%), Tatarzy (0,5%), Azerowie (0,4%), Ormianie (0,2%) i Białorusini (0,2%) oraz trochę innych.





Posolskoje - cerkiew i męski klasztor prawosławny

Wnętrze cerkwi  w Posolskoje

 

 

Wieś Posolskoje położona jest w rejonie kabańskim. Rejon ten, nazywany po rosyjsku  Кабанский район i buriacku Хабаансха (Кабанскын) аймаг), położony jest na terenie Republiki Buriacji.  Utworzono go w roku 1927, a jego stolicą jest miasteczko Kabańsk liczące prawie 7 tys. mieszkańców. Rejon zajmuje powierzchnię ponad 13 tys. km² i położony jest w centralnej części republiki, na południowo-wschodnim brzegu jeziora Bajkał. Na terenie rejonu znajduje się rozległa delta rzeki Selenga przy jej ujściu do Bajkału. Zamieszkuje go ponad 64 tys. Rejon podzielony jest na 4 miejskie osiedla i 15 wiejskich. Na terenie rejonu znajduje się 58 skupisk ludności.

 

 

 

Półwysep Święty Nos

Warty odwiedzenia jest także półwysep Święty Nos, największy półwysep Bajkału, rozdzielający Zalew Cziwyrkujski od Barguzińskiego. Jego buriacka nazwa: Chilmen-Chuszun, oznacza „pysk (nos) jesiotra”. Na półwyspie jest gorące źródło. W przesmyku rozciągają się bagna, znane z licznych ujść gazów wulkanicznych. Dawni mieszkańcy wioski Kulinoje, w związku z okresową aktywizacją wulkanów, zmuszeni byli opuszczać swoje tereny.     

                                                                                                                                             Góry półwyspu, do połowy wysokości, pokrywają lasy mieszane. Rosną tam sosny, modrzewie, jodły i cedry, a także brzozy, osiki i olchy. Bogata jest również fauna. Występuje tam piżmak, wiewiórka, zając. Spośród drapieżników spotkać można łasicę, gronostaja, lisa, rosomaka, rysia i niedźwiedzia.

Mieszkańcy tej części Syberii reprezentują wiele narodowości i wyznają wiele religii. Najwięcej mieszka tam dziś Rosjan (67,8%). Na kolejnym miejscu są Buriaci, których na całym świecie żyje trochę ponad pół miliona.

Religia



Religia w Buriacji, podobnie jak w całej Syberii, jest nieodłączną częścią życia duchowego jej mieszkańców. Religia wywierała i nadal wywiera wielki wpływ na życie całego kraju, na tradycję, zwyczaje i obrzędy tamtejszych narodów i grup etnicznych. W latach minionych, realnego komunizmu, religia była nadzieją i wsparciem tamtejszych ludzi.    Ludność miejscowa, zamieszkująca Buriację, wyznawała szamanizm. Ludzie wierzyli w związek przyrody i człowieka. Dziś przeważa tam buriacką formą buddyzmu – jaką  jest lamaizm o charakterze wybitnie monastycznym, praktykowany w Tybecie i w Mongolii. Ta forma buriackiego buddyzmu zdominowana została w XIV wieku przez doktrynę tzw. żółtych czapek o hierarchicznej strukturze. Kierunek ten uważa, że władza polityczna i świecka należy do dalajlamy a religijna do panczenlamy, uznawanego za wcielenie Buddy.  

 

 Buddyjski klasztor w Iwołgińsku




Mnisi z buddyjskiego klasztoru
 w Iwołgińsku (okolice Ułan Ude)

Młynek modlitewny buddyjskiego klasztoru
 w Iwołgińsku

Założycielem tej ruchu i twórcą podstawowych jego zasad był, żyjący w VI i V wieku p.n.e., Siddhārtha Gautama. Kierunek ten opiera się na czterech tzw. szlachetnych prawdach głoszonych przez założyciela oraz na przedstawionej przez niego ośmiorakiej ścieżce, prowadzącej do ustania cierpienia.
 

Buddyzm od początku swojego istnienia był religią o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie swojego rozwoju powstawały liczne jego odmiany i szkoły, które zazwyczaj wzajemnie się tolerowały, a nawet wspierały.         Centrum buriackiego lamaizmu jest buddyjski klasztor w Iwołgińsku, położony 35 km od Ułan-Ude, przeżywający dziś ponowny renesans. Po latach walki z religią w dawnym ZSRR nikomu już tam dziś nie przeszkadza. Buddyjski dacan (klasztor), w którym mieszka duchowy przywódca lamaizmu buriackiego, to ośrodek medytacji i modlitwy oraz spotkań wielopokoleniowego społeczeństwa. Stojące przy dróżkach ośrodka młynki modlitewne prawnie nigdy się nie zatrzymują. Przechodzący obok pielgrzymi ruchem ręki wprawiają je w ruch. Dla chętnych jest tam też wygodny dom noclegowy oraz jadłodajnia z buriacką kuchnią. Będąc w stolicy Buriacji Ułan-Ude nie można nie zatrzymać się w dacanie choć na kilka godzin.

Polscy badacze jeziora

Pierwsi Polacy pojawili się nad Bajkałem, w guberni irkuckiej, na przełomie XVIII i XIX wieku. Byli to przeważnie zesłańcy polityczni. W ich grupie byli też pierwsi duchowni, którzy w roku 1825 wznieśli w Irkucku drewniany kościół. Kolejny, duży napływ Polaków nastąpił po powstaniach listopadowym i styczniowym. Pod koniec lat sześćdziesiątych XIX wieku było już ich ponad 20 tys. Polaków skazywano na katorgę, dożywotnie osiedlenie i służbę w oddziałach wojskowych stacjonujących na Syberii. Byli wśród nich także naukowcy i badacze, którzy przyczyniali się do poznawania. Ślady po nich spotkać dziś można także w okolicach Bajkału – np. we wsi Miszyna, gdzie znajduje się mogiła powstańców polskich, którą opiekują się nasi rodacy z Narodowo-Kulturalnej Autonomii Polaków „Nadzieja” z Ułan-Ude.



Pomnik Pamięci Zeslanców Polskich we wsi Miszyna

Wśród badaczy Bajkału byli też i Polacy: Benedykt Dybowski, Aleksander Czekanowski, Jan Czerski i Wiktor Godlewski. Benedykt Dybowski (urodzony w roku 1833 w Adamarynie pod Mińskiem, zmarł we Lwowie w roku1930) - to przykład człowieka renesansu; naukowca, lekarza, społecznika i patrioty. Jego ogromna spuścizna naukowa licząca 343 pozycje zawiera nierzadko pionierskie prace z zakresu wielu dziedzin nauk biologicznych, a także pamiętniki będące świadectwem epoki i fotograficznym wręcz zapisem najbardziej tragicznych lat życia.

Badając faunę Bajkału opisał ponad 100 nowych dla nauki gatunków ryb. Władze carskie w uznaniu zasług zaproponowały mu dodanie do nazwiska przydomka Bajkalski. Godności tej jednak Dybowski nie przyjął. Jako zagorzały zwolennik i propagator darwinizmu we wszelkich publikacjach i działaniach naukowych starał się udowodnić i potwierdzić istnienie procesów ewolucyjnych zachodzących pod wpływem zmian środowiskowych i izolacji geograficznej.  Przez wszystkie lata swego życia Dybowski zawsze i wszędzie pozostawał Polakiem. Już w latach akademickich w trakcie nostryfikacji berlińskiego dyplomu medycyny na Uniwersytecie w Dorpacie, nie bacząc na konsekwencje, wziął udział w patriotycznej manifestacji w Katedrze Wileńskiej, co przypłacił tygodniowym aresztowaniem. Od jesieni roku 1862 do lutego 1864, już jako prof. nadzwyczajny Warszawskiej Szkoły Głównej prowadził, będąc emisariuszem Rządu Narodowego, działalność konspiracyjną. Po uwięzieniu został zaliczony, wraz z centralnymi władzami powstania, do I kategorii wrogów caratu, co równało się wyrokowi śmierci. Jednak dzięki zakulisowym, dyplomatycznym staraniom przyjaciół uczonego, otrzymał ostatecznie wyrok 12 lat katorgi wraz z pozbawieniem praw stanu (m.in. tytułu naukowego).   

 

Aleksander Piotr Czekanowski urodził się w roku 1833 w Krzemieńcu. Zmarł w Petersburgu w roku 1876. Po ukończeniu gimnazjum, w roku 1850, wstąpił na Wydział Medyczny Uniwersytetu Kijowskiego, gdzie polscy studenci stanowili poważną część uczącej się tam młodzieży. Nie interesowała go jednak medycyna, ale nauki przyrodnicze, a zwłaszcza geologia. Nic więc dziwnego, że w roku 1855 Czekanowski przeniósł się do Dorpatu, gdzie w ciągu dwóch lat przerobił pełny kurs wydziału mineralogicznego.                W roku 1863 A. Czekanowski został aresztowany za działalność konspiracyjną i zesłany na Sybir. Tam nawiązał kontakt z Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym, co zmieniło jego sytuację na nieco korzystniejszą. Towarzystwo nabyło gromadzone przezeń zbiory entomologiczne i umożliwiło mu badania geologiczne w rejonie jeziora Bajkał i na innych obszarach guberni irkuckiej. Wyniki swych badań Czekanowski publikował w wydawnictwach towarzystwa.

Wyniki prac zesłańca przyniosły mu wysokie uznanie w środowiskach naukowych. Otrzymał w roku 1870 złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego za osiągnięcia w geologicznych badaniach guberni irkuckiej, a w roku 1875 Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Paryżu przyznał mu złoty medal za mapę wschodniej Syberii. Dzięki swym badaniom Czekanowski zyskał ogromną sławę, co ułatwiło Towarzystwu Geograficznemu uzyskanie amnestii i przeprowadzkę do Petersburga, gdzie w roku 1876 rozpoczął pracę jako kustosz w Muzeum Geologicznym Akademii Nauk. We wrześniu roku 1876, w stanie silnej depresji psychicznej, popełnił  samobójstwo. 

                                                                       

 

Jan Czerski urodził się w roku 1845 w rodzinie ziemiańskiej w majątku Swołna w guberni witebskiej. Nauki pobierał w Wilnie. Zmarł podczas wyprawy na Kołymę w roku 1892. Wkrótce po zakończeniu powstania styczniowego zesłano go na Syberię. Czerski odbył wiele wypraw badawczych, głównie pod egidą Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Badania te dotyczyły m.in. jeziora Bajkał. W latach 1877-1881 opracował pierwszą mapę geologiczną wybrzeża Bajkału i Sajanów. Po powrocie do Petersburga Czerski opracował szereg prac naukowych.    

                                                                                                               

 

W okresie służby wojskowej znalazł opiekę u rodaków zamieszkałych w Omsku. Ludzie ci dostarczali Czerskiemu książki naukowe, które dokładnie studiował. Była to ucieczka przed cierpieniami dnia codziennego. Podczas ćwiczeń terenowych młody żołnierz zebrał wiele okazów, z których w bardzo trudnych warunkach sporządzał preparaty anatomiczne. W roku 1867 przesłał pierwsze zbiory do Towarzystwa Przyrodników w Moskwie.

 Pracę naukową rozpoczął pod kierunkiem A. Czekanowskiego i B. Dybowskiego. W latach 1871-1883 Czerski odbył na polecenie Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego wiele wypraw terenowych. Prowadził badania w górach Sajan Wschodni, w dolinie rzeki Irkut i nad Dolną Tunguską, jednocześnie zajmował się w Irkucku geologicznymi i geograficznymi badaniami wschodniej Syberii, prowadzonymi z ramienia Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.

Najważniejsze w jego działalności było zbadanie pod względem budowy geologicznej całego wybrzeża Bajkału. Jednocześnie zbierał okazy minerałów i fauny kopalnej. W latach 1877-1881, w czasie czterech wypraw naukowych, zbadał dolinę rzeki Selengi i napisał pracę o Bajkale, wyjaśniając genezę jego powstania.

W uznaniu zasług jego imieniem nazwano dwa duże pasma gór na Syberii - największe w północno-wschodniej Syberii i jedno z większych na Zabajkalu oraz miasto nad Kołymą w pobliżu miejsca, w którym zmarł.



Bajkalscy Polacy we wsi Miszyna

Wiktor Godlewski urodzony w roku 1833 w Bogutach Wielkich na Mazowszu. W roku 1864 zesłany został za udział w powstaniu styczniowym na Zabajkale w Syberii Wschodniej. Rok później zetknął się tam z Benedyktem Dybowskim, z którym przebywał w Kułtuku, gdzie prowadzili razem badania fauny i flory Bajkału. Założyli tam stację meteorologiczną, skonstruowali potrzebne przyrządy i mierzyli głębokość jeziora oraz wahania poziomu jego wód.

W latach 1871–1875 uczestniczył, wspólnie z Benedyktem Dybowskim, w wyprawach bajkalskich i syberyjskich. Wysłał do Gabinetu Zoologicznego w Warszawie wiele okazów fauny syberyjskiej. W roku 1877 wrócił z zesłania i osiedlił się w majątku Smolechy w pobliżu Ostrowi Mazowieckiej. Zmarł na tyfus i został pochowany na cmentarzu parafialnym w Jasienicy. Od jego nazwiska pochodzi kilka nazw gatunków fauny bajkalskiej.

Wśród zwierząt żyjących nad Bajkałem największym ssakiem jest niedźwiedź brunatny - najcenniejszym zaś sobol. Żyją tam ponadto: borsuk, gronostaj, łasica i rosomak. W Górach Barguzińskich w rezerwacie przyrody chroniony jest rzadki czarny sobol barguziński.        

Wokoło Bajkału znajdują się liczne miasta i miasteczka. Najbardziej popularna jest Listwianka położona w miejscu, w którym z Bajkału wypływa Angara. W centrum miasteczka znajduje się przystań statków, obok której położony jest mały targ.                                 

Na przeciwnym brzegu Angary leży Port Bajkał. Miejscowość ta zawdzięcza swoje istnienie biegnącej tam niegdyś kolei transsyberyjskiej. W chwili obecnej Port Bajkał to zaledwie kilka chałup rybackich, przystań oraz końcowa stacja tzw. kolei krugobajkalskiej wiodącej do Sludianki. Pomiędzy Listwianką i Portem Bajkał codziennie w lecie kursuje kilka promów.                                                                                                                                             

Największa na Bajkale wyspa - Olchon - to także jedna z atrakcji tego regionu. Wspaniała przyroda oraz piękne krajobrazy przyciągają tam licznych turystów. Wyspa Olchon jest oddzielona od lądu wąską, kilkusetmetrową cieśniną. Najpopularniejszym i zarazem największym ośrodkiem turystycznym na Olchonie jest wioska Chużyr położona w centralnej części wyspy.  
       

Bajkał charakteryzuje wielkie bogactwo flory i fauny. Ocenia się, że występuje w nim blisko 2000 gatunków roślin i zwierząt. W roku 1996 Bajkał wraz z przyległymi terenami został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.               

Jezioro ma duże znaczenie dla żeglugi i rybołówstwa. Dwa największe porty nad Bajkałem to Ust-Barguzin i Siewierobajkalsk. W okolicach Bajkału przebiega kolej transsyberyjska i kolej bajkalsko-amurska.       
                                                                                


Omul - ryba występująca tylko w Bajkale

Wśród ryb Bajkału najbardziej charakterystyczny jest omul – ryba emigrant z oceanu. Jest ono podstawą kuchni nadbajkalskiej. Najlepiej smakuje wędzona. Może ją spożywać także smażoną lub surową. Jaj waga dochodzi do 4 kg, ale przeważnie jest znacznie mniejsza.


Leszek Wątróbski
Zdjęcia autora